Dodenherdenking
De Nationale Dodenherdenking, Nationale Herdenking of Dodenherdenking vindt jaarlijks plaats op 4 mei met onder andere twee minuten stilte om 20.00 uur. De landelijke herdenking op de Dam in Amsterdam wordt georganiseerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei, terwijl honderden andere plaatselijke comités eigen herdenkingen organiseren. In eerste instantie ging het hierbij uitsluitend om de Nederlandse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog, maar sinds 1961 wordt officieel een ruimere definitie gehanteerd die alle oorlogsslachtoffers of omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog omvat.
Een dag later, op 5 mei, wordt de bevrijding van de Duitse bezetting (1940-1945) gevierd. De Indische gemeenschap houdt 15 augustus aan als bevrijdingsdag, vanwege de Japanse capitulatie in Nederlands-Indië op 15 augustus 1945.
Het officiële gedenkschrift voor 4 mei luidt:
Tijdens de Nationale Herdenking herdenken we allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (men gaat hierbij uit van 10 mei 1940), in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.
Tot 1961 had de herdenking alleen betrekking op de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In 1961 is het officiële memorandum voor 4 mei aangepast waardoor tijdens de Nationale Herdenking ook de gevallenen tijdens andere militaire conflicten (zoals de politionele acties in Nederlands-Indië) en vredesoperaties (zoals in Libanon, Bosnië of Afghanistan) werden herdacht. Over de vraag wie er wel en niet herdacht mogen worden wordt al lang uitgebreid gediscussieerd. De definitie omvat bijvoorbeeld ook de Duitse gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlandse collaborateurs, maar expliciete herdenking van deze doden ligt gevoelig, ook als het niet om overtuigde nazi's maar om jonge dienstplichtigen gaat.
De eerste dodenherdenking werd gehouden op 9 mei 1945 op de Dam in Amsterdam. Het gemeentebestuur had de dag ervoor daarover beslist. Er werd een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken.
De nationale herdenking op de Dam in Amsterdam vindt plaats volgens een vast patroon:
· Vanaf 18.55 uur vindt in de aan de Dam gelegen Nieuwe Kerk een plechtigheid plaats
waar, naast leden van de koninklijke familie en regeringsleden, oorlogsgetroffenen en
nabestaanden en anderen die zich hebben aangemeld, aanwezig zijn. Deze
plechtigheid duurt een half uur en wordt rechtstreeks uitgezonden op een van de
publieke tv-netten. Tijdens de plechtigheid wordt ook de 4 mei-lezing uitgesproken.
· Om 19.50 uur verlaat de Koning de Nieuwe Kerk en loopt, tezamen met zijn
echtgenote en enkele politieke en militaire hoogwaardigheidsbekleders, door een
erehaag van veteranen naar het monument op de Dam. Voor het monument stopt de
groep.
· Een lid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei spreekt de volgende tekst uit:
"Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen - burgers en militairen - die in
het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord
sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en bij
vredesoperaties. Alle herinneringen daaraan komen samen tijdens de Nationale
Herdenking. Om 20.00 uur is het overal in Nederland twee minuten stil. Twee minuten,
waarin we ons realiseren dat we hier in vrijheid twee minuten stil kunnen en mogen
zijn. Ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen, leggen zijne Majesteit de
Koning en hare Majesteit de Koningin de eerste krans bij het Nationaal Monument."
· Hierna leggen de Koning en Koningin een krans bij het monument namens alle
burgers van Nederland.
· Vervolgens wordt het signaal Taptoe gespeeld, dat om acht uur eindigt; de klok van de
Nieuwe Kerk slaat en er worden twee minuten stilte gehouden ter nagedachtenis aan
degenen die zijn omgekomen.
· Na de twee minuten stilte wordt een couplet van het Wilhelmus gespeeld.
· Hierop volgt een korte toespraak over de betekenis van 4 mei.
· Kransen worden vervolgens gelegd door vertegenwoordigers van de regering,
waaronder de minister-president, van het parlement, de krijgsmacht, verzetsbeweging
en allerlei organisaties en groeperingen in de maatschappij.
· Er wordt een zelfgeschreven gedicht uitgesproken door een scholier.
· Hierna leggen plaatselijke schoolkinderen bloemen bij het monument.
· Ten slotte begint het defilé, waarbij eenieder langs het monument kan lopen en
bloemen kan neerleggen.
De plechtigheid op de Dam, van het verlaten van de Nieuwe Kerk door de Koning en Koningin tot het begin van het defilé, wordt sinds 1987 op alle publieke zenders uitgezonden, alsmede op de SBS-zenders. De RTL-zenders zenden de herdenking op de Waalsdorpervlakte uit.
In 97% van de gemeenten in Nederland zijn herdenkingen bij een plaatselijk oorlogsmonument. In heel Nederland verloopt de Nationale Herdenking op de volgende manier: Tussen 20:00 en 20:02 uur zijn we 2 minuten stil. De Nederlandse vlag (zonder wimpel) hangt halfstok van 18:00 uur tot zonsondergang. Vaak zijn er na 20:02 uur nog activiteiten, zoals kransen en bloemen leggen. De vlag blijft daarom halfstok tot zonsondergang. Voor openbare gelegenheden geldt dat zij rekening houden met de dodenherdenking. Dat betekent bij voorkeur geen feesten en dergelijke. Liefst geen muziek en activiteiten tussen 19.45 en 20.15 uur. Het moet in ieder geval voor bezoekers mogelijk zijn tussen 20:00 en 20:02 uur 2 minuten stil te zijn.
Op andere plaatsen in Nederland worden soortgelijke plechtigheden gehouden, meestal bij plaatselijke monumenten voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het patroon is gelijk: het trompetsignaal Taptoe (of in sommige gevallen de Last Post), twee minuten stilte, het Wilhelmus en kransleggingen. De bezoekers wandelen daarna langs de kransen en voegen er bloemen aan toe. Voorbeelden zijn de Waalsdorpervlakte in Scheveningen, het ereveld Grebbeberg in Rhenen en honderden andere plaatsen waar graven of monumenten aan de slachtoffers en de bezetting herinneren.
De twee minuten stilte gelden in het hele land, ook op plaatsen waar geen plechtigheid wordt gehouden. Treinen en bussen worden stilgezet en van iedereen wordt verwacht dat hij om acht uur een moment van stilte in acht neemt, waar hij zich ook bevindt. Het blijft echter verboden een auto op de snelweg stil te zetten. Automobilisten kiezen daarvoor een geschikte afrit of parkeerplaats. Verder spreekt het vanzelf dat hulpdiensten (ambulance, brandweer enz.) normaal actief blijven.
Op 15 augustus wordt op verschillende plaatsen in het land bij Indische monumenten de capitulatie van Japan en de bevrijding van voormalig Nederlands-Indië herdacht, hoewel in principe de slachtoffers uit Indië ook op 4 mei worden herdacht.
Het besluit om de Nationale Herdenking altijd plaats te laten vinden op 4 mei, ongeacht de dag van de week, is in 1968 door de regering genomen. Dit in verband met het feit dat voor verschillende religieuze groeperingen de rustdag op een andere dag van de week valt. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei volgt deze lijn.
Nadat was aangekondigd dat vertegenwoordigers van de gemeente Bronckhorst, inclusief burgemeester Henk Aalderink, van plan waren om na de dodenherdenking op de Algemene begraafplaats van Vorden mede langs de graven van gesneuvelde Duitse soldaten te lopen ontstond er commotie over dit onderdeel. Zo liet de joodse organisatie Tradition is our Future op 4 mei een vliegtuigje boven het dorp cirkelen dat de tekst "Vorden is fout" achter zich aan voerde. Tevens startte de kleine organisatie Federatief Joods Nederland (FJN) een kort geding tegen het gemeentebestuur om het geplande herdenkingsonderdeel te voorkomen. De rechtbank te Zutphen stelde FJN in het gelijk en verbood de aangekondigde looproute. De gemeente Bronckhorst ging op 31 mei 2012 echter in beroep tegen de uitspraak omdat zij een uitspraak wilde over de bevoegdheid van de civiele rechter zich uit te spreken over bevoegdheden van de gemeenteraad. Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden vernietigde op 19 februari 2013 de uitspraak in dit hoger beroep.
Op 4 mei hoort de vlag van 18.00 uur tot zonsondergang halfstok te hangen. Indien er bij de dodenherdenking een vlag halfstok hangt, wordt de vlag in top gehesen nadat het volkslied is gezongen. Volgens het nieuwste protocol uit 2001 mag de vlag na het volkslied ook halfstok gelaten worden. Door het invoeren van de zomertijd in 1977 valt Dodenherdenking niet meer vlak voor zonsondergang. Bij oudere verslagen en gedichten wordt gesproken over het vallen van de duisternis bij de herdenkingsplechtigheid.
De Nationale Dodenherdenking, Nationale Herdenking of Dodenherdenking vindt jaarlijks plaats op 4 mei met onder andere twee minuten stilte om 20.00 uur. De landelijke herdenking op de Dam in Amsterdam wordt georganiseerd door het Nationaal Comité 4 en 5 mei, terwijl honderden andere plaatselijke comités eigen herdenkingen organiseren. In eerste instantie ging het hierbij uitsluitend om de Nederlandse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog, maar sinds 1961 wordt officieel een ruimere definitie gehanteerd die alle oorlogsslachtoffers of omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog omvat.
Een dag later, op 5 mei, wordt de bevrijding van de Duitse bezetting (1940-1945) gevierd. De Indische gemeenschap houdt 15 augustus aan als bevrijdingsdag, vanwege de Japanse capitulatie in Nederlands-Indië op 15 augustus 1945.
Het officiële gedenkschrift voor 4 mei luidt:
Tijdens de Nationale Herdenking herdenken we allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (men gaat hierbij uit van 10 mei 1940), in oorlogssituaties en bij vredesoperaties.
Tot 1961 had de herdenking alleen betrekking op de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In 1961 is het officiële memorandum voor 4 mei aangepast waardoor tijdens de Nationale Herdenking ook de gevallenen tijdens andere militaire conflicten (zoals de politionele acties in Nederlands-Indië) en vredesoperaties (zoals in Libanon, Bosnië of Afghanistan) werden herdacht. Over de vraag wie er wel en niet herdacht mogen worden wordt al lang uitgebreid gediscussieerd. De definitie omvat bijvoorbeeld ook de Duitse gevallenen in de Tweede Wereldoorlog en Nederlandse collaborateurs, maar expliciete herdenking van deze doden ligt gevoelig, ook als het niet om overtuigde nazi's maar om jonge dienstplichtigen gaat.
De eerste dodenherdenking werd gehouden op 9 mei 1945 op de Dam in Amsterdam. Het gemeentebestuur had de dag ervoor daarover beslist. Er werd een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken.
De nationale herdenking op de Dam in Amsterdam vindt plaats volgens een vast patroon:
· Vanaf 18.55 uur vindt in de aan de Dam gelegen Nieuwe Kerk een plechtigheid plaats
waar, naast leden van de koninklijke familie en regeringsleden, oorlogsgetroffenen en
nabestaanden en anderen die zich hebben aangemeld, aanwezig zijn. Deze
plechtigheid duurt een half uur en wordt rechtstreeks uitgezonden op een van de
publieke tv-netten. Tijdens de plechtigheid wordt ook de 4 mei-lezing uitgesproken.
· Om 19.50 uur verlaat de Koning de Nieuwe Kerk en loopt, tezamen met zijn
echtgenote en enkele politieke en militaire hoogwaardigheidsbekleders, door een
erehaag van veteranen naar het monument op de Dam. Voor het monument stopt de
groep.
· Een lid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei spreekt de volgende tekst uit:
"Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen - burgers en militairen - die in
het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord
sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, en daarna in oorlogssituaties en bij
vredesoperaties. Alle herinneringen daaraan komen samen tijdens de Nationale
Herdenking. Om 20.00 uur is het overal in Nederland twee minuten stil. Twee minuten,
waarin we ons realiseren dat we hier in vrijheid twee minuten stil kunnen en mogen
zijn. Ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen, leggen zijne Majesteit de
Koning en hare Majesteit de Koningin de eerste krans bij het Nationaal Monument."
· Hierna leggen de Koning en Koningin een krans bij het monument namens alle
burgers van Nederland.
· Vervolgens wordt het signaal Taptoe gespeeld, dat om acht uur eindigt; de klok van de
Nieuwe Kerk slaat en er worden twee minuten stilte gehouden ter nagedachtenis aan
degenen die zijn omgekomen.
· Na de twee minuten stilte wordt een couplet van het Wilhelmus gespeeld.
· Hierop volgt een korte toespraak over de betekenis van 4 mei.
· Kransen worden vervolgens gelegd door vertegenwoordigers van de regering,
waaronder de minister-president, van het parlement, de krijgsmacht, verzetsbeweging
en allerlei organisaties en groeperingen in de maatschappij.
· Er wordt een zelfgeschreven gedicht uitgesproken door een scholier.
· Hierna leggen plaatselijke schoolkinderen bloemen bij het monument.
· Ten slotte begint het defilé, waarbij eenieder langs het monument kan lopen en
bloemen kan neerleggen.
De plechtigheid op de Dam, van het verlaten van de Nieuwe Kerk door de Koning en Koningin tot het begin van het defilé, wordt sinds 1987 op alle publieke zenders uitgezonden, alsmede op de SBS-zenders. De RTL-zenders zenden de herdenking op de Waalsdorpervlakte uit.
In 97% van de gemeenten in Nederland zijn herdenkingen bij een plaatselijk oorlogsmonument. In heel Nederland verloopt de Nationale Herdenking op de volgende manier: Tussen 20:00 en 20:02 uur zijn we 2 minuten stil. De Nederlandse vlag (zonder wimpel) hangt halfstok van 18:00 uur tot zonsondergang. Vaak zijn er na 20:02 uur nog activiteiten, zoals kransen en bloemen leggen. De vlag blijft daarom halfstok tot zonsondergang. Voor openbare gelegenheden geldt dat zij rekening houden met de dodenherdenking. Dat betekent bij voorkeur geen feesten en dergelijke. Liefst geen muziek en activiteiten tussen 19.45 en 20.15 uur. Het moet in ieder geval voor bezoekers mogelijk zijn tussen 20:00 en 20:02 uur 2 minuten stil te zijn.
Op andere plaatsen in Nederland worden soortgelijke plechtigheden gehouden, meestal bij plaatselijke monumenten voor slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het patroon is gelijk: het trompetsignaal Taptoe (of in sommige gevallen de Last Post), twee minuten stilte, het Wilhelmus en kransleggingen. De bezoekers wandelen daarna langs de kransen en voegen er bloemen aan toe. Voorbeelden zijn de Waalsdorpervlakte in Scheveningen, het ereveld Grebbeberg in Rhenen en honderden andere plaatsen waar graven of monumenten aan de slachtoffers en de bezetting herinneren.
De twee minuten stilte gelden in het hele land, ook op plaatsen waar geen plechtigheid wordt gehouden. Treinen en bussen worden stilgezet en van iedereen wordt verwacht dat hij om acht uur een moment van stilte in acht neemt, waar hij zich ook bevindt. Het blijft echter verboden een auto op de snelweg stil te zetten. Automobilisten kiezen daarvoor een geschikte afrit of parkeerplaats. Verder spreekt het vanzelf dat hulpdiensten (ambulance, brandweer enz.) normaal actief blijven.
Op 15 augustus wordt op verschillende plaatsen in het land bij Indische monumenten de capitulatie van Japan en de bevrijding van voormalig Nederlands-Indië herdacht, hoewel in principe de slachtoffers uit Indië ook op 4 mei worden herdacht.
Het besluit om de Nationale Herdenking altijd plaats te laten vinden op 4 mei, ongeacht de dag van de week, is in 1968 door de regering genomen. Dit in verband met het feit dat voor verschillende religieuze groeperingen de rustdag op een andere dag van de week valt. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei volgt deze lijn.
Nadat was aangekondigd dat vertegenwoordigers van de gemeente Bronckhorst, inclusief burgemeester Henk Aalderink, van plan waren om na de dodenherdenking op de Algemene begraafplaats van Vorden mede langs de graven van gesneuvelde Duitse soldaten te lopen ontstond er commotie over dit onderdeel. Zo liet de joodse organisatie Tradition is our Future op 4 mei een vliegtuigje boven het dorp cirkelen dat de tekst "Vorden is fout" achter zich aan voerde. Tevens startte de kleine organisatie Federatief Joods Nederland (FJN) een kort geding tegen het gemeentebestuur om het geplande herdenkingsonderdeel te voorkomen. De rechtbank te Zutphen stelde FJN in het gelijk en verbood de aangekondigde looproute. De gemeente Bronckhorst ging op 31 mei 2012 echter in beroep tegen de uitspraak omdat zij een uitspraak wilde over de bevoegdheid van de civiele rechter zich uit te spreken over bevoegdheden van de gemeenteraad. Het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden vernietigde op 19 februari 2013 de uitspraak in dit hoger beroep.
Op 4 mei hoort de vlag van 18.00 uur tot zonsondergang halfstok te hangen. Indien er bij de dodenherdenking een vlag halfstok hangt, wordt de vlag in top gehesen nadat het volkslied is gezongen. Volgens het nieuwste protocol uit 2001 mag de vlag na het volkslied ook halfstok gelaten worden. Door het invoeren van de zomertijd in 1977 valt Dodenherdenking niet meer vlak voor zonsondergang. Bij oudere verslagen en gedichten wordt gesproken over het vallen van de duisternis bij de herdenkingsplechtigheid.